Est'as afer'o kon'at'a, ke la mal'grand'a'j naci'o'j tre sat'as est'i fier'a'j pro si'a'j grand'a'j hom'o'j kaj ke ili tre volont'e atent'ig'as la inter'naci'a'n publik'o'n pri la fakt'o, ke la pens'o ek'brul'ig'int'a kor'o'j'n kaj kap'o'j'n de hom'ar'o de'ven'is de fil'o de ili'a ter'o kaj ili'a naci'o.

La instru'o pri la inter'naci'a solidar'ec'o, est'u gi dis'vast'ig'int'a kiom ajn, neniam for'pel'os el hom'a'j kor'o'j la sankt'a'n flam'o'n de special'a am'o al hom'o'j nask'ig'int'a'j en la sam'a region'o kaj lern'int'a'j de la patr'in'o la sam'a'n idiom'o'n, am'o'n de la propr'a naci'o. Car la kaŭz'o de tiu ci am'o est'as la plej esenc'a kvalit'o de hom'ar'o: gi est'as kred'o je fort'o de la hom'a pens'o, je pov'o per la hom'ec'a'j ide'o'j reg'i la sort'o'n de si mem kaj sort'o'n de la tut'a hom'ar'o.

Kaj la plej alt'a'j, la plej ideal'a'j kaj sekv'e la plej efik'a'j ide'o'j progres'ig'i la hom'ar'o'n est'as tiu'j de mi, simpl'a, sen'pov'a kaj sen'signif'a membr'o de si'a naci'o, sed fort'a tiam, se kor'o'j de ĉiu'j mi'a'j sam'naci'an'o'j ek'bat'as por la sam'a'j sav'ont'a'j ide'o'j.

Kaj kun gojega mir'o mi aŭd'as, ke, kio est'is ideal'o kaj sav'ont'a vort'o por mi, est'as sam'e ideal'o kaj deviz'o de la ceter'a'j sam'naci'an'o'j; ec ke la ide'o'j de la ceter'a'j est'as pli klar'a'j kaj ke la ili'a kor'o bat'as pro ili ankoraŭ pli bru'e ol la mi'a; kaj ke ekzist'as inter la sam'naci'an'o'j hom'o'j, kiu'j sci'as dir'i mi'a'j'n ideal'o'j'n per tia'j vort'o'j kaj montr'i al ili tiel ir'ebl'a'j'n voj'o'j'n, ke la kap'o flar'ant'e poveblecon real'ig'i ideal'o'j'n pens'it'a'j'n ne'real'ig'ebl'a'j sven'as pro felicego. Tio est'as la task'o de la grand'a'j anim'o'j. Cu do oni ne dev'as fier'ig'i pro naci'a parenc'ec'o kun la grand'a spirit'a korife'o? Cu est'as hont'o tia fier'o?

Jen la argument'o, kial la cehoslovaka naci'o fier'ig'as pro J'a'n Am'os Komenský (Comenius) kaj kial ni el'don'as en esperant'a traduk'o brosuron pri'skrib'ant'a'n li'a'j'n viv'o'n kaj labor'o'n.

J'a'n Am'os Komenský est'as special'e kar'a al kor'o de ĉiu Cehoslovako, car li est'as unu de la tri hom'o'j, kiu'j plej esenc'e reprezent'as intern'a'n ide'o'n de la cehoslovaka naci'o, senc'o'n de gia histori'o, kiu'n dum la last'a'j jar'dek'o'j tre kur'ag'e esplor'ad'is ni'a'j filozof'o'j kaj histori'ist'o'j precip'e T. G. Masaryk (nun'a prezid'ant'o de la respublik'o). Li'a teori'o trov'is mult'a'n aprob'o'n kaj mult'e'nombr'a'j'n kred'ant'o'j'n. Jen gia esenc'o.

Senc'o kaj cel'o de ekzist'o de la cehoslovaka naci'o, la intern'a ide'o de gia evolu'o, est'as montr'it'a en gia histori'o. El gi sekv'as, ke la naci'o est'is en la plej frukt'o'don'a evolu'o de si'a'j kapabl'ec'o'j tiam, kiam gi lukt'is ekskluziv'e por cel'o'j abstrakt'a'j, spirit'a'j, ideal'a'j, kiu'j ne pov'is efik'i je li'a materi'a situaci'o. Tio est'is dum epok'o de Hus (brul'ig'it'a en j. 1415) kaj de Hus'an'o'j.

La parol'o de Hus „Sercu la ver'o'n kaj rest'u en la kon'it'a ver'o!“ kiu est'is de Masaryk montr'it'a kiel la precip'a instig'il'o de la Husa cel'ad'o kaj far'ig'is deviz'o de la progres'em'a mov'ad'o, est'as mal'long'ig'o de la plej ard'e dezir'at'a ideal'o naci'a: pov'i klopod'i por kon'i la ver'o'n kaj por efektiv'ig'i postul'o'j'n kaj ordon'o'j'n de la ver'o en la praktik'a viv'o. Kio ce tio est'as special'e sub'strek'ind'a est'as la efektiv'ig'o de la ver'o en la praktik'o, pen'ad'o, ke la ĉiu'tag'a, nefestena, labor'plen'a viv'o far'ig'u en'korp'ig'o, real'ig'o, efektiv'ig'o de la ver'ec'a'j ideal'o'j. La konkret'a'j far'o'j pov'as est'i ec kontraŭ'a'j, sed tiu ci pens'manier'o est'as komun'a al ĉiu'j grand'a'j aperajoj de la spirit'a viv'o cehoslovaka.

La du'a fier'o de ni'a histori'o est'as Petr Chelcický, sam'temp'ul'o de Hus kaj de la Hus'an'o'j. La Hus'an'o'j decid'is batal'i por si'a ver'o, por si'a ver'o de Di'o, ili entuziasm'ig'is por la „Di'a milit'o“ la pli'mult'o'n de la naci'o, ili jam en jar'o 1420 ricev'is grav'a'n venk'o'n kontraŭ la ne'leg'a reg'o Zigmundo. Sed tiam Chelcický hav'as kur'ag'o'n kontraŭ'star'i la general'a'n humor'o'n de la temp'o kaj ek'predik'as opini'o'n el'pens'it'a'n en silent'o de la sudbohemaj kamp'o'j: „Ci'a ajn milit'o est'as mal'permes'it'a al Krist'an'o per la unu'senc'a ordon'o Di'a: Ne'mort'ig'u! Neniam dec'as al Krist'an'o uz'i la per'fort'o'n“. Kaj kiam la cefurbo plen'a de esper'o'j je milit'a'j venk'o'j kaj venk'a'j profit'o'j ne hav'is orel'o'n por aŭskult'i li'n, li re'ven'is en si'a'n kamp'ar'o'n, ne por verk'i simpl'e nov'a'j'n libr'o'j'n--sed por organiz'i hom'o'j'n, kiu'j ek'kred'int'e li'a'j'n ver'o'j'n est'is kapabl'a'j viv'i laŭ ili. Kaj li efektiv'ig'is tio'n kun tiel'a sukces'o, ke fond'ig'is mult'a'j komun'um'o'j de hom'o'j viv'ant'a'j laŭ la princip'o'j de la origin'a krist'an'ec'o, kiel gin Chelcický predik'is. Ili neniam uz'is per'fort'o'n, am'is si'n reciprok'e, labor'is honest'e ne sol'e por si'a propr'a profit'o sed por bon'fart'o de ĉiu'j komun'um'an'o'j. Ili'a nom'o est'is „Cehaj Frat'o'j“ kaj la influ'o de organiz'a labor'o de „rev'ul'o“ Chelcický daŭr'is tri jar'cent'o'j'n! Dum tiel long'a epok'o kresk'is kaj flor'is komun'um'o'j de Cehaj Frat'o'j kiel model'o'j de la bon'a mastr'um'ad'o kaj dokument'o, ke ec utopi'o'j est'as real'ig'ebl'a'j.

J'a'n Am'os Komenský est'is la last'a episkop'o de la Cehaj Frat'o'j. Sed li'a ver'o est'is jam ali'a ver'o. La mez'epok'a'j form'o'j est'as ce li jam tut'e plen'ig'it'a'j per la modern'a en'hav'o de renesanc'a kultur'o, la du polus'o'j de la hom'ar'a cel'ad'o: ideal'o materi'a kaj ideal'o spirit'a, la bezon'o ag'i kaj la guo medit'i, est'as ce li en harmoni'a kun'sent'o. Li est'as efektiv'e kred'ant'a membr'o de la eklezi'o de la Cehaj Frat'o'j, li mal'ben'as kaj kondamn'as milit'o'n, sed antaŭ ĉio li sci'as, ke li'a propr'a naci'o dev'as est'i liber'a por pov'i plen'um'i task'o'j'n de Di'o don'at'a'j'n. Sam'temp'e kun li viv'is la glor'a filozof'o franc'a Descartes. Li'a pens- kaj ag'ad'manier'o est'is tut'e kontraŭ'a al tiu de Komenský.

Descartes dum la tut'a viv'o sid'is en salon'o sur kusen'o'j mal'fort'a, mal'san'et'a vir'o, kaj la tut'a'n viv'o'n medit'is, cu li ekzist'as aŭ ne.

Al Komenský ec ne ven'is pens'et'o, ke li pov'us ne ekzist'i, car ciam afer'o'j grav'eg'a'j est'is far'ot'a'j. Li, politik'a ekzil'it'o el si'a patr'uj'o, ciam sci'is, ke antaŭ ĉio la mal'just'a kaj mal'bon'a uzurpator'o de la reg'a tron'o est'as for'ig'ot'a. Kaj li tial vag'ad'is tra la tut'a Eŭrop'o, sercante mon'o'n, soldat'o'j'n, asoci'o'j'n, kiu'j povebligus for'ig'i la mal'honest'ul'o'n Habsburg'an, la despot'o'n, la kontraŭreformaciulon. Ec kun Turk'o'j li est'us est'int'a asoci'int'a por ek'milit'i la Habsburgojn.

Kaj kiam ĉio montr'ig'is van'a, li ne mal'esper'is sed ĉiu'j'n si'a'j'n labor'kapabl'o'j'n li dedicis al la re'form'o de pedagogi'o al la organiz'ad'o de pli bon'a'j lern'ej'o'j ol nun. Car se la jun'a'j hom'o'j el'ir'os el lern'ej'o'j pli bon'e instru'it'a'j pri la hom'ec'a'j virt'o'j, tiam neniam est'os pov'ebl'e, ke ekzist'u tiom'a'j mal'just'ec'o'j, tiom da far'o'j kontraŭ la leg'o de Di'o, kiom li vid'is kaj tra'viv'is.

Tia konkret'a, praktik'a labor'o por la ideal'a ver'o, por la moral'a postul'o, por sistem'o de Di'o, tio est'as la plej karakteriz'a kvalit'o de la cehoslovaka mens'o.

Tial kompren'u, fremdnaciaj leg'ant'o'j de ni'a libr'et'o, kial ni kun tia fervor'o propagand'as la sci'o'n pri J'a'n Am'os Komenský, kaj help'u ni'n propagand'ant'e kun ni.

Bratislav'a, 13. mart'o'n 1921.

Dr. Stan. Kamaryt.

„Ankaŭ mi kred'as al Di'o, ke gis pas'os la uragan'o de la koler'o pro ni'a'j pek'o'j send'it'a sur ni'a'j'n kap'o'j'n, la reg'ad'o de vi'a'j afer'o'j al vi re'ven'os, ho, popol'o bohem'a!“

Per tiu'j ci vort'o'j, oft'e nun ripet'at'a'j, inaŭguraci'is la unu'a prezid'ant'o de la cehoslovaka respublik'o Tomáš G. Masaryk si'a'n unu'a'n komunik'o'n al la Naci'a Kun'ven'o. Kaj la profet'o J'a'n Am'os Komenský, kies plum'o ili'n la unu'a'n foj'o'n skrib'is, tiam ili'n skrib'is, kiam montr'ig'is vant'a'j la last'a'j esper'o'j de bohem'a'j ekzil'it'o'j je politik'a help'o, post ratifikacio de la inter'konsent'o'j de pac'o Westfala en Nürenberg (komenc'o'n de la jar'o 1650) kaj kiam la turment'at'a eŭrop'a popol'o de'nov'e liber'e ek'spir'is post la long'a sufer'ad'o pro la plej kruel'a eklezi'a milit'o. Por li kaj li'a'j sam'religi'an'o'j tiu trankvil'o bedaŭr'ind'e ne ekzist'is, al ili est'is destin'it'e daŭr'ig'i la vag'ad'o'n tra la negastema fremd'land'o, kaj trov'i tie ec la fin'a'n ripoz'o'n.

Kaj tamen Komenský, la last'a cefpastro de la "Frat'a Unu'ig'o" (Jednota bratrská), ni'a plej naci'a eklezi'o, sen'lac'e labor'is preskaŭ du'on'o'n da jar'cent'o por la bon'o de la hom'ar'o dedicante la am'o'n al si'a patr'uj'o, kiam li dev'is gin for'las'i en ag'o da 35 jar'o'j, pen'ant'e gis si'a last'a spir'o help'i al gi el la moral'a mizer'o per dis'vast'ig'o de la kler'ec'o en ĉiu'j'n klas'o'j'n kaj per la konvink'ad'o pri bezon'o de la pac'o.

1. Rica je sciajoj li re'ven'is el fremd'land'o, por dedici ĉiu'j'n si'a'j'n fort'o'j'n al la serv'o de la Frat'a Eklezi'o; sed jam kiel student'o li ekkuragis kon'at'ig'i al si'a'j sam'land'an'o'j elpensajojn de la sam'temp'a'j natur'scienc'o'j kaj per help'o de la detal'a ceholatina vort'ar'o ebl'ig'i al ili la sci'o'n de la scienc'o'j.

Sed bedaŭr'ind'e li'a trankvil'a labor'o por la util'o de li'a'j eklezi'an'o'j est'is inter'romp'it'a per eksplod'o de ribel'o, finiginta per venk'o de la reg'o Ferdinand'o IIa super la bohem'a naci'o la 8an novembr'o'n 1620.

En tiu temp'o est'is ankaŭ verk'it'a li'a fam'a „Labirint'o de la mond'o kaj paradiz'o de la kor'o“ (1623), kiu'n libr'o'n oni ankoraŭ hodiaŭ vic'ig'as inter la popular'a'j'n libr'o'j'n de la pli mal'nov'a ceha literatur'o.

2. Sed ankaŭ pri la est'ont'ec'o de la patr'uj'o zorg'is Komenský dum ci tiu'j sufer'o'plen'a'j jar'o'j. Li est'is plen'e konvink'it'a, ke ne est'as mal'proksim'a la temp'o, kiam fin'os la sufer'ad'o pro la kred'o kaj ek'est'os la nov'a regn'o, pri kiu ĉiu'tag'e preg'as Krist'an'o'j per vort'o'j de la preg'o „Patr'o ni'a. Ven'u regn'o Vi'a“! Zorg'ant'e tiel, ke li'a naci'o ne est'u surpriz'it'a per la subit'a renvers'o, li prepar'is por gi propon'o'n de la nov'a regul'ig'o de la eklezi'o kaj sam'temp'e la verk'o'n, kiu garanti'is li'a'n glor'o'n por la tut'a est'ont'ec'o. La verk'o'n li nom'is „Didaktik'o,“ t. e. „art'o de la art'a instru'ad'o“ kaj en gi li montr'is pli fru'e al la sam'land'an'o'j, pli post'e en la latin'a traduk'o de la verk'o al la tut'a hom'ar'o, kia'manier'e eduk'i la jun'ul'ar'o'n al la nobl'a'j mor'o'j kaj pi'ec'o kaj instru'i al gi util'a'j'n sci'o'j'n. En la libr'o oni postul'as dedici por la perfekt'a eduk'o plen'a'j'n 24 jar'o'j'n de la jun'ec'a ag'o, kiu'n oni divid'u je kvar period'o'j; la infanago, knabago, ag'o de la matur'ig'ad'o kaj junulago. Por ĉiu ag'o li vol'is star'ig'i apart'a'n lern'ej'o'n, prepar'ant'e por ĉiu special'a'j'n libr'o'j'n. Al la infan'a ag'o li dedicis la fam'a'n „Informatorio de la patr'in'a lern'ej'o“, kiu far'ig'is evangeli'o de la instru'ist'ar'o ne nur de li'a propr'a naci'o, sed ankaŭ de ĉiu'j kler'a'j naci'o'j sam'e kiel la „Didaktik'o“. Bedaŭr'ind'e ci tiu'j'n signif'o'plen'a'j'n frukt'o'j'n de li'a spirit'o pov'is util'ig'i pli fru'e la fremd'land'o, li'a'j sam'land'an'o'j ek'uz'is ili'n nur post la naci'a re'nask'ig'o.

3. En ekzil'o'n en la urb'o'n Leszno for'ir'is Komenský je komenc'o de la jar'o 1628 kaj tie li komenc'is instru'i lern'ant'o'j'n de la latin'a lern'ej'o. Li verk'is por ili ne'grand'a'n lern'o'libr'o'n de la latin'a lingv'o nom'at'a „Janua linguarum reserata“ (1631), kiu dis'vast'ig'is dum kelk'a'j jar'o'j en la tut'a Eŭrop'o kaj kon'at'ig'is la nom'o'n de Komenský ec en la plej mal'proksim'a'j land'o'j de Azi'o. Gia praktik'a arango ek'interes'is la tut'a'n instru'it'a'n mond'o'n. Komenský dezir'is per tiu ci lern'o'sistem'o ne sol'e for'ig'i malfacilajojn de la lern'ad'o de la lingv'o latin'a, sed li cel'is sam'temp'e don'i al la jun'ul'ar'o kon'o'n de la plej grav'a'j afer'o'j en la mond'o. Tial li konstru'is en 100 aline'o'j (1000 fraz'o'j) tabel'o'n de en'hav'o de la tut'a mond'o, komenc'ant'e de gia kre'o kaj fin'ant'e per la last'a'j afer'o'j de la hom'o; en tio ĉiu objekt'o dev'is est'i sign'it'a per si'a origin'a nom'o. La praktik'a signif'o de tia libr'o est'is al ĉiu evident'a kaj tial gi est'is en la tut'a Eŭrop'o en divers'a'j'n lingv'o'j'n traduk'at'a. La verk'int'o mem ek'mir'is pri la sukces'o kaj aprob'o de si'a libr'o. La prov'o far'is li'n tuj mond'kon'at'a inter ĉiu'j tiam'a'j kler'ul'o'j. Sed tamen en si'a fervor'a pen'ad'o help'i al la hom'ar'o, sku'ig'ant'a pro la mal'pac'o kaj mal'trankvil'o, li konsider'is tio'n kvazaŭ sign'o'n de la Providenc'o, ke li prov'u i'o'n pli signif'a'n. Li rimark'is, ke kaŭz'o de ĉiu'j malfacilajoj sur la mond'o est'as cel'ad'o al afer'o'j suprajaj sen atent'o de ili'a intern'o kaj en'hav'o kaj la hom'a facilkredemeco. Antaŭ ne'long'e est'is atend'at'a sav'o de la klasik'ism'o, la re'ven'o al bel'ec'o de la mal'nov'a'j form'o'j literatur'a'j, sed la pen'ad'o halt'is ce sen'en'hav'a'j form'o'j, car al la efektiv'a kon'o, ne al'konduk'is la jun'ul'ar'o'n ec la leg'ad'o de la mal'nov'a'j verk'ist'o'j. Kaj tamen est'is en la lern'ej'o'j, tiom da temp'o kaj zorg'o'j dedicita al la latin'a lingv'o sol'e por ke la lern'ant'o'j sci'u verk'i leter'o'j'n kaj vers'o'j'n laŭ la mal'nov'a'j model'o'j. Cu est'as util'a por la viv'o, demand'as Komenský, labor'i pri tia'j afer'o'j, kiam j'us dum'e atent'ig'as pri si'a rajt'o nov'e prosper'ant'a'j natur'scienc'o'j precip'e fizik'o, hemi'o kaj astronomi'o? Tial opini'as Komenský, ke est'as neces'e arangi de'nov'e la instru'ad'o'n laŭ nov'a'j metod'o'j kaj princip'o'j, kiel oni far'is ce lingv'o latin'a. Est'as jam por la kompar'o de ĉiu'j objekt'o'j neces'e tiu'j'n princip'o'j'n trov'i. Ke est'as ebl'e far'i tio'n, konklud'as Komenský laŭ vort'o'j de Sankt'a Skrib'o (Sag'ec'o 11, 21), ke Di'o ĉio'n ord'ig'is laŭ la nombr'o, mezur'o kaj pez'o. Se ĉiu'j vort'o'j de iu lingv'o hav'as si'a'n analogi'o'n, ke oni pov'as ili'n ord'ig'i en ne'mult'a'j regul'o'j, sam'manier'e klasifik'i oni pov'as la objekt'o'j'n kaj difin'i laŭ iom da princip'o'j. Est'us sol'e nur neces'e konstru'i „Pord'eg'o'n de la objekt'o'j“, mem'kompren'ebl'e tiel konstru'it'a'n, ke la jun'ul'ar'o sen malfacilajoj en'ir'u en la templ'o'n de la scienc'o'j. Kaj se est'us tiel pov'ebl'e de la jun'ec'o ĉiu'j'n hom'o'j'n en'konduk'i en la ver'a'n kon'o'n, mal'aper'us cert'e per si mem ĉiu'j iniciat'o'j de la mal'konsent'o kaj mal'pac'o kaj anstataŭ mal'amik'ec'o ek'reg'us en la mond'o agrabl'a pac'o. Kaj pri pac'o klopod'is Komenský des pli mult'e kun ali'a'j sam'e pens'ant'a'j vir'o'j, ju pli profund'e influ'is la cehan land'o'n, li'a'n patr'uj'o'n, kaj preskaŭ la tut'a'n Eŭrop'o'n la malfelicaj sekv'o'j de la religi'a'j mal'pac'o'j. Se la ver'a sci'o dis'vast'ig'us inter ĉiu'j hom'o'j, cu ne proksim'ig'us la plen'um'o de la vort'o'j de Krist'o, ke est'os unu safejo kaj unu pastisto?

5. Ke oni iam sukces'os verk'i tia'n libr'o'n, Komenský ne dub'is. Ankaŭ gust'a'n nom'o'n li el libr'o'j sam'temp'a'j por gi trov'is: „Pansofio“. Kompren'ebl'e por ke ĉiu'j fraz'o'j en gin akcept'it'a'j est'u ver'e fid'ind'a'j konitajoj, oni dev'us tra'stud'i tut'a'n scienc'a'n material'o'n kaj per spert'o'j kaj esplor'ad'o pruv'i la ver'ec'o'n de ĉiu gia fraz'o. Sed tio est'us grand'a kaj mal'facil'a labor'o, ke sol'e sen'lac'a kaj diligent'a labor'o de unu'op'ul'o sukces'us gin venk'i.

6. La ide'o'j'n, en gi konciz'e don'it'a'j'n, pri'trakt'is Komenský detal'e en la leter'o, kiu'n li send'is al si'a amik'o Samuel Hartlib en London, en la du'on'o de tri'dek'a'j jar'o'j de la XVII. jar'cent'o. Al Hartlib ĉio ci tre plac'is, car ankaŭ la fam'a angl'a filozof'o lord'o Franc'is Bac'o'n, antaŭ ne long'e mort'int'a (1628), predik'is la bezon'o'n de nov'a metod'o de ci'a esplor'ad'o sur la princip'o de indukci'o, pri kiu tiam klopod'is la natur'scienc'o'j. Est'as tiel klar'ig'ebl'e, ke Hartlib sen permes'o de Komenský send'is la leter'o'n al la Oxforda universitat'o por bon'trov'o kaj kun gia konsent'o li gin ec pres'e el'don'is kiel „Conatuum Comenianorum praeludia“ (Antaŭ'lud'o de entrepren'o'j de Komenský). Komenský est'is ver'e surpriz'it'a ricev'int'e subit'e el Londono anstataŭ respond'o pres'it'a'j'n ekzempler'o'j'n de si'a leter'o. Mem'kompren'ebl'e, ke ne tut'e konven'is al Komenský antaŭ la mond'o entrepren'i i'o'n, kio'n li sat'us labor'i kas'e en si'a labor'ej'o, sed kuragigis li'n de'nov'e la konsent'o kun li'a propon'o de la tut'a scienc'a mond'o. Baldaŭ est'is propon'it'e al li ne nur la material'a help'o por li'a labor'o, sed ankaŭ la scienc'ul'o'j de divers'a'j fak'o'j propon'is si'a'n help'o'n kiel kun'labor'ant'o'j, por ke la verk'o est'u pli fru'e pret'a.

7. Unu'a'n material'a'n help'o'n propon'is al Komenský la jun'a posed'ant'o de Leszno Graf'o Bohuslav Leszczynski, kiu vol'is ankaŭ li'a'j'n help'ant'o'j'n viv'ten'i. Tio okaz'is en la jar'o 1640, post grand'a sukces'o de la lern'ej'a teatrajo „Pri Diogenes el Kynike“, kiu'n li ating'is est'ant'e rektor'o de la leszna lern'ej'o. La graf'o ceestis kun si'a'j amik'o'j la prezent'ad'o'n. Al li do Komenský prezent'is unu'a'n detal'a'n propon'o'n, kiel est'us ebl'e pansofion sistem'i kaj kiu'j help'a'j verk'o'j est'as bezon'a'j. Gi est'is precip'e „Panhistorio“, histori'o de scienc'a esplor'ad'o kaj sercado de la ver'o'j kaj la „Pandogmatio“, resum'o de ĉiu'j opini'o'j kaj skism'o'j per kiu'j la hom'ar'o ir'ad'is al la sci'o.

8. Sed pli fru'e ol ci tiu propon'o est'is decid'it'a, ricev'is Komenský de Hartlib (somer'o 1641) invit'o'n, ke li ven'u Angli'o'n por signif'o'plen'a labor'o, glor'ant'a kaj honor'ant'a Di'o'n. Al'ven'int'e Londonon Komenský nur tiam ek'sci'is de la amik'o'j, ke li est'is invit'it'a de la parlament'o mem, por fond'i pansofian kolegi'o'n, en kiu li kun 12 scienc'ul'o'j labor'us je la progres'o de la scienc'o'j. Tiu'n sukces'o'n ating'is Hartlib help'e de potenc'a'j amik'o'j ce la nov'e kun'vok'it'a'j parlament'an'o'j, ce kiu'j tiam aper'is fort'e la em'o, ne nur pli'bon'ig'i ekzist'ant'a'j'n mal'ord'o'j'n en la regn'o, sed ankaŭ sub'ten'i la progres'em'a'j'n ide'o'j'n, kiu'j tiam est'is sen'nombr'a'j. Bedaŭr'ind'e, la ribel'o de katolik'a'j Irland'an'o'j kontraŭ Angl'o'j prokrast'is la tuj'a'n efektiv'ig'o'n de la grandioz'a propon'o de Hartlib.

9. Komenský uz'is liber'a'n temp'o'n en Londono dum vintr'o 1641-2 prepar'ant'e detal'a'n plan'o'n nom'it'a'n „Vi'a Lucis“ (Voj'o de la lum'o) por la intenc'it'a kolegi'o. Li montr'as en gi kia'manier'e pen'is la hom'ar'o liber'ig'i el la mal'lum'o de la erar'doktrin'o'j, en kiu'j gi kvazaŭ dron'ig'is post perd'o de la kred'o je la ver'a Di'o. Last'a'j kaj plej efik'a'j rimed'o'j, laŭ opini'o de Komenský, est'as la art'o de libr'o'pres'ad'o kaj vojagado trans mar'o'j. Sed ankaŭ ci tio ne suficas por ke la hom'ar'o re'trov'u la lum'o'n. Por ating'i gin oni cefe bezon'as dis'vast'ig'i la kler'ec'o'n per taŭg'a'j rimed'o'j. Tiu'j rimed'o'j pov'as est'i element'a'j lern'ej'o'j por la tut'a hom'ar'o, en kiu'j gi akir'ad'us la kon'o'n el universal'a'j libr'o'j, verk'it'a'j de scienc'a kolegi'o. Ankaŭ universal'a'n lingv'o'n pov'us iam tiu'j ci vir'o'j kre'i. Hav'ant'e si'a'n centr'o'n en Londono, kvazaŭ foir'ej'o de la tut'a mond'o komerc'a, ili pov'us atent'e observ'i la evolu'o'n de la tut'mond'a kultur'o, inform'i si'n reciprok'e pri nov'a'j el'trov'o'j de mond'a signif'o kaj est'i sam'temp'e inter'naci'a'j jugantoj en afer'o'j politik'a'j. Al ili'a jugorajto est'us ankaŭ la reg'o'j sub'met'at'a'j kaj kiu kontraŭ'star'us ili'n, tiu pov'us est'i for'ig'it'a per la komun'a inter'ven'o de ĉiu'j ali'a'j. Tia'manier'e est'us garanti'it'a la sencesa progres'ad'o de la hom'ar'o kaj la etern'a pac'o en la tut'a mond'o.

10. Bedaŭr'ind'e, la grandioz'a projekt'o ne efektiv'ig'is, la politik'a pac'o ne ek'est'is en Angli'o ec dum la sekv'int'a'j jar'o'j kaj la ribel'o kontraŭ la mal'nov'a'j ord'o'j ekkulminaciis per for'ig'o de la reg'ec'o kaj en'konduk'o de protektorat'o de Cromwell. Ankaŭ religi'a radikal'a parti'o sukces'is valor'i en la politik'o. Komenský pov'is tiam neni'o'n ali'a'n far'i ol for'las'i konfuz'it'a'n Angli'o'n kaj akcept'i nov'a'n propon'o'n el Svedi'o, ke li organiz'u por Sved'o'j la libr'o'j'n por lern'ad'o de latin'a lingv'o kaj kompens'e ke li ricev'os help'o'n por la prepar'at'a pansofio.

11. El simpl'a „Janua linguarum reserata“ evolu'is dum kelk'e da jar'o'j tri'part'a metod'o de latin'a'j lern'o'libr'o'j, kiu'j est'is sukces'e en'konduk'at'a'j en tiam'a'j'n lern'ej'o'j'n. Krom la „Janua linguarum“ est'is ankoraŭ „Antaŭ'pord'ej'o“ (Vestibulum) kaj „Cambro“ (Atrium) al ĉiu grad'o de la gramatik'o kaj vort'ar'o. Komenský ne'volont'e for'las'is satatajn jam ide'o'j'n pansofiajn, en kiu'j li vid'is si'a'n propr'a'n viv'o'cel'o'n, precip'e, kiam li'a'j angl'a'j amik'o'j li'n pro tio riprocis, sed li esper'is baldaŭ fin'i la labor'o'n en Svedi'o kaj komenc'i tiu'n, kiu plej mult'e li'n al'log'is. Ankaŭ pro politik'a'j kaŭz'o'j li vol'is plen'um'i dezir'o'n de Sved'o'j, kiu'j kiel la plej potenc'a'j kontraŭloj de Habsburgoj pen'is help'i li'a'j'n sam'land'an'o'j'n kaj sam'kred'an'o'j'n kaj ebl'ig'i la re'ven'o'n en Bohemi'o'n.

12. Trans Holandio, kie li ankaŭ renkont'ig'is kun la fam'a filozof'o Descartes, Germanio kaj Dani'o li rapid'is Svedi'o'n, por prezent'i si'n al la mal'avar'a sub'ten'ant'o de sub'prem'at'a'j hom'o'j, al holanda grand'komerc'ist'o Ludovik'o de Geer, milit'ist'ar'a sved'a liver'ant'o, de kiu la propon'o de'ven'is. Tiu, vol'ant'e hav'i si'a'n intenc'o'n aprob'it'a'n de la politik'a potenc'o, send'is li'n en Stockholmon al regn'a grandkanceliero Axel Oxenstern. La kancelier'o, jam de long'e konsci'ant'a bezon'o'n de la re'form'o de la instru'ad'o, aŭskult'is la konklud'o'j'n de Komenský kun grand'a interes'o, li ec propon'is al li super'a'n inspekt'o'n de re'form'o de la tut'a instru'ad'o en Svedi'o. Ne mal'pli gojigadis li'n, kiam Komenský argument'is al li el la Sankt'a Skrib'o la proksim'ec'o'n de la regn'o de Krist'o kun la pli'grand'ig'o de komun'a kultur'o. Nur post la kvar'tag'a inter'parol'ad'o for'ir'is Komenský, promes'int'e, ke li pli fru'e, kiel afer'o'n pli urgan, pri'labor'os libr'o'j'n lingv'a'j'n, kaj post'e komenc'os solv'ad'i la pansofion (Cioscion). Ankaŭ al reg'in'o Kristin'o est'is tiam Komenský de kancelier'o prezent'it'a.

Kiel loglokon por la komenc'ot'a'j labor'o'j, rekomend'is al li la kancelier'o trankvil'a'n, toler'em'a'n urb'o'n Elbing, apud fresa limano de la river'o Vistul'o, en la orient'a Prusi'o. Tie ankaŭ eklog'is Komenský kun si'a famili'o, en aŭtun'o de la jar'o 1642, hav'ant'e kelk'a'j'n jun'a'j'n help'ant'o'j'n el Frat'a Unu'ig'o, kun kiu'j li esper'is sukces'e plen'um'i la tut'a'n task'o'n dum kelk'e da monat'o'j.

13. Sed de'nov'e pri'labor'i tut'a'n sistem'o'n de lern'o'libr'o'j kaj sam'temp'e met'i ili'n en perfekt'a'n harmoni'o'n, postul'is mult'o'n da labor'o kaj pacienc'o precip'e, kiam Komenský, dezir'ant'e perfekt'e kon'i la tut'a'n problem'o'n, re'e tra'stud'is ĉiu'j'n sam'temp'a'j'n lingv'a'j'n instru'metod'o'j'n kaj ec analitik'e re'labor'is tut'a'n instru'a'n teori'o'n en'tut'e, kaj nur sur ci tiu fundament'o li trakt'is, laŭ li'a opini'o, mult'signif'a'n por la tut'a kler'o teori'o'n de gust'a instru'ad'o de lingv'o'j en en'konduk'a verk'o al la lern'o'libr'o'j nom'it'a „Linguarum methodus novissima“ (Plej nov'a lingv'a metod'o, eld. en jar'o 1649).

14. Sed malgraŭ tiu'j ci tiom urgaj labor'o'j, li ne forges'ad'is si'a'n pansofion, el'don'int'e tuj en la jar'o 1643 „Plan'o'n de pansofio“ (Pansophiae diatyposis) kaj 2 jar'o'j'n pli post'e li komenc'is esplor'i la pens'o'n de komun'a universal'a re'form'o de ĉiu hom'a gent'o per sistem'o de la libr'o'j, inter kiu'j ankaŭ li'a pansofio est'us nur unu'sol'a verk'o. Li intenc'is plej fru'e prezent'i la propon'o'n al Eŭrop'a kler'ul'ar'o por pri'konsider'o kaj li nom'is gin „General'a inter'konsil'o pri la re'form'o de la afer'o'j hom'a'j“ (De rerum humanarum emendatione consultatio catholica). La efektiv'ig'o de tiu ci intenc'o ne okaz'is, car Ludovik'o de Geer sencese insist'is je la finlaborado de la pren'it'a task'o kaj li ne kas'is ec si'a'n malplacon, se Komenský de'flank'ig'is for la labor'o al tiu, kiu li'n pli al'log'is, aŭ se li ie reprezent'is si'a'n eklezi'o'n, kaj fin'e li ec rifuz'ad'is promes'it'a'n sub'ten'o'n, kiam la libr'o'j ne est'is baldaŭ prepar'it'a'j por pres'o. Kaj tiel ni trov'as ce Komenský j'us en tiu'j jar'o'j 1642-48 oft'e hezit'ad'o'n, sen'kulp'ig'ad'o'n kaj regustigadon kaj de'nov'e skuetadon per la katen'o'j de dev'o'j kiu'j li'n tiom prem'is.

15. Ceter'e, li'a mal'trankvil'o grand'ig'is ju pli proksim'ig'is la decid'o de milit'a'j inter'konsent'o'j, kio signif'is ankaŭ decid'o'n pri la sort'o de cehaj ekzil'it'o'j kaj tamen ver'dir'e Komenský sol'e por Cehoj labor'is, akcept'int'e la task'o'n por li tiom sen'dank'em'a'n. Sed la trakt'ad'o est'is prokrast'at'a, la esper'o'j mal'aper'ad'is kaj ju pli ne'ced'em'a montr'ig'is la imperi'estr'o Ferdinand'o IIIa rilat'e la demand'o'n de la religi'a unu'ec'o en bohem'a'j land'o'j, des pli volont'e permes'ad'is en Germanio la aprob'o'n de evangeli'a'j eklezi'o'j. Jam antaŭ la ratifikacio de pac'a'j inter'konsent'o'j en la jar'o 1648 pet'as Komenský la reg'in'o'n kaj sved'a'j'n kancelier'o'n, ke ili protekt'u kompat'ind'a'j'n bohem'a'j'n ekzil'it'o'j'n kaj ne sub'met'u tiom da sen'kulp'e sufer'ant'a'j hom'o'j kaj ili'a'j eklezi'o'j al la cert'a ruin'ig'o. Sed ĉio est'is van'a. Super'ig'is la politik'a'j konsider'o'j, car ĉiu'j milit'ant'a'j parti'o'j est'is jam lac'a'j, elcerpitaj kaj Cehoj est'is tamen ofer'don'it'a'j. Kaj al Komenský ne rest'is ol ankoraŭ sen'kulp'ig'ad'i si'n pro si'a insist'ad'o.

16. La sam'a'n jar'o'n li for'las'as Elbingon por administr'i si'a'n eklezi'o'n, de kiu li est'is elekt'it'a kiel episkop'o--juganto. En Lezsno li post'e pres'ig'is du libr'o'j'n, kiu'j'n li dum antaŭ'a'j jar'o'j verk'is por Sved'o'j, nom'e la „Metod'o'n de lingv'o'j“ kaj „Didaktik'o'n“, si'a'n plej grav'a'n verk'o'n.

17. Ankaŭ ci tie li ne rest'is long'e. Jam la du'a'n jar'o'n post si'a translogigo en Lesznon li ricev'is honor'a'n invit'o'n de princ'o'j Rákóczi, ke li en Šaryšský Potok super Bodrogo, en lok'o de ili'a somerlogado arangu lern'ej'o'n laŭ si'a'j pansofiaj plan'o'j. Antaŭ si'a for'vetur'o en Hungari'o'n, kie'n li'n sekv'is li'a eklezi'o en printemp'o de la j. 1650, li ankoraŭ verk'is, por goj'ig'i la korp'remit'a'j'n frat'o'j'n tie log'ant'a'j'n, „Testament'o'n de la mort'ant'a patr'in'o de la Frat'a Unu'ig'o,“ verk'et'o'n de alegori'a karakter'o, en kiu li'a eklezi'o adiaŭ'as sur la mort'lit'o kun si'a'j fil'o'j kaj post'las'as al ili si'a'j'n trezor'o'j'n. El gi de'ven'as ankaŭ ni'a en'konduk'a sentenc'o, kiu son'as al ni kvazaŭ profetajo. Sed ankaŭ ali'manier'e ni kompren'as la emoci'o'n de la filantrop'o, kiu ne pov'as rezign'i je la esper'o en fin'a'n venk'o'n de bon'o, kvankam la plej proksim'a'n est'ont'ec'o'n kovr'as netraigeblaj nub'o'j.

18. En Slovaki'o (Uherská Skal'ic'e) li est'is je pask'o de tiu jar'o tre goj'e bon'ven'int'a; el Uherská Skal'ic'e li vizit'is ankaŭ ali'a'j'n eklezi'o'j'n frat'a'j'n pli mal'proksim'e'n. Iom hezit'ant'e, li post'e ir'is orient'o'n kaj en Potok plenestime akcept'is li'n precip'e la graf'o Zikmundo Rákóczi. Sed por pli long'a rest'ad'o li eklog'is tie en aŭtun'o de la sam'a jar'o, post long'a trakt'ad'o kun la eklezi'o, kiu hezit'is en tiu kritik'a temp'o las'i for'ir'i si'a'n cefpastron. Fin'e la politik'a'j konsider'o'j decid'is.

19. En si'a nov'a ag'ad'lok'o Komenský tuj prezent'is al la princ'o plan'o'n de la sepklasa lern'ej'o, kies 3 element'a'j klas'o'j est'us lingv'a'j, 4 super'a'j klas'o'j objekt'a'j (filozofi'a'j). La mal'super'a'j klas'o'j est'is baldaŭ mal'ferm'it'a'j kaj Komenský re'labor'is por ili ankaŭ si'a'j'n lingv'a'j'n libr'o'j'n je tri'a foj'o, sed la super'a'j klas'o'j ne efektiv'ig'is pro la tro fru'a mort'o de princ'o Zikmundo (4./II. 1652.). Komenský vol'is nom'e trans'met'i la task'o'n liber'ig'i cehajn ekzil'it'o'j'n al Zikmundo, car tiu ci edz'ig'is kun Eliso, fil'in'o de la iam'a reg'o Frederik'o el Pfalz, kiu'n ver'e felican ge'edz'ig'o'n Komenský mem ben'is. Tial li ankaŭ labor'is kun tia komplez'em'o por la lern'ej'o, kiu'n la jun'a princ'o tiom sat'is. Bedaŭr'ind'e, ec tie est'is Komenský baldaŭ sen'iluzi'it'a, car la situaci'o ne est'is ankoraŭ matur'a por li'a'j projekt'o'j kaj la rimed'o'j, per kiu'j li intenc'is ĉio'n re'bon'ig'i, ne konduk'is al la cel'o. Tial li fin'e el'labor'is la en'hav'o'n de nov'a „Janua linguarum“ en ok lern'ej'a'j teatrajoj je „Stud'o-lud'o“, („Schola lud'us“), en kiu trov'is efektiv'a'n plac'o'n nur la nobel'a jun'ul'ar'o de la lern'ej'o. Post la labor'o, daŭr'int'a 3 kaj 1/2 da jar'o re'ven'is Komenský alt'e estim'at'a al si'a eklezi'o en somer'o de la jar'o 1654.

20. Li'a'n gust'a'n kaj praktik'a'n opini'o'n pri la real'ec'o, pruv'as ankaŭ 2 libr'o'j aper'int'a'j en Hungari'o: Tio est'as precip'e li'a fam'a „Orbis pictus“, (Mond'o en bild'o'j), en kiu la konciz'a en'hav'o de la „Janua linguarum“ est'as klar'ig'at'a per mult'a'j bild'o'j, kiu'j est'as tie ec la cefa tem'o. La ilustrajoj anstataŭ'as tie empiri'a'n apercipon, kiu'n oni ne pov'is ci'e akir'i, kiel ekzempl'e en Hungari'o por divers'a'j meti'o'j. Post'e, for'ir'ant'e el Hungari'o, donac'is Komenský al la princ'o Georg'o II., frat'o de Zikmundo, verk'et'o'n de ekonomi'a en'hav'o, nom'it'a'n „Gent'is felicitas“ (Felico de naci'o), en kiu Komenský montr'as, sur kio baz'as la gust'a signif'o de la naci'a felico kaj kiel mal'proksim'e de gi est'as la hungar'a'j log'ant'o'j, kaj kia'manier'e al gi proksim'ig'i. Tio cert'e est'is la plej bel'a dank'o por la favor'o de Rákóczi.

21. La cirkonstanc'o'j, kiam Komenský la tri'a'n foj'o'n al'ven'is en Lesznon, est'is tre kritik'a'j, car est'is atend'it'a la sved'o-pol'a milit'o, kiu ankaŭ ver'e la sekv'ant'a'n jar'o'n furioz'e eksplod'is. Pri gi ni sci'as pli detal'e el la roman'o de Sienkiewicz „La inund'o.“ La sved'a'n enmarson konven'e kompar'as la poet'o kun la inund'o, car la mal'amik'a milit'ist'ar'o al'proksim'ig'is gis al Krakow, ke ec la reg'o J'a'n Kazimir mem est'is dev'ig'at'a for'kur'i fremd'land'o'n. Leszno akcept'is la sved'a'n kavaleri'a'n garnizon'o'n. La fremd'ul'o'j, en la urb'o log'ant'a'j, laŭ religi'o skism'ul'o'j, est'is am'at'a'j nek de la popol'o el la cirkaŭajo, nek de la nobel'ar'o. Kiam do, en unu'op'a'j lok'o'j de la regn'o lev'ig'is ribel'o kontraŭ la fremd'a reg'ad'o, ven'is ankaŭ vic'o je Leszno, ebl'e ankaŭ la sopir'o je abund'a rabajo en la rica komerc'a urb'o tiam decid'is. En april'o de la jar'o 1656 la kamp'ar'a popol'o, gvid'at'a de la nobel'ar'o, fort'e atak'is la urb'o'n, kiu post la for'ir'o de la sved'a garnizon'o est'is pri'rab'it'a kaj ek'brul'ig'it'a. Komenský rest'is malgraŭ ĉiu minac'ant'a dan'ger'o ce si'a paroho kaj for'ir'is el la urb'o nur en last'a moment'o, jetinte part'o'n de si'a'j manuskript'o'j en la kas'ej'o'n sub si'a studocambro. Tie ili est'is ankaŭ trov'it'a'j kaj re'don'it'a'j al li dek tag'o'j'n post la brul'eg'o. Bedaŭr'ind'e, tio est'is sol'e la mal'grand'a restajo de li'a mult'jar'a sen'lac'a labor'o. Krom tio perd'is Komenský si'a'n tut'a'n havajon, la material'o'n pansofian kaj precip'e grand'a'n ceholatinan vort'ar'o'n jam por la pres'o prepar'it'a'n. La perd'o'n de tiu ci vort'ar'a trezor'o Komenský plej mult'e bedaŭr'is kaj tio est'as ankaŭ la plej grand'a perd'o, kiu traf'is ni'a'n naci'o'n je gia spirit'a posedajo de la pli mal'nov'a temp'o. Pri la valor'o de la verk'o atest'as gia ne'grand'a restajo „Linguae Bohemicae thesaŭrus“ de V. J'a'n Ros'a, kiu'n oft'e uz'ad'is Josef Jungmann, verk'ant'e si'a'n vort'ar'o'n.

22. La malfelica sort'o de la urb'o profund'e tus'is kor'o'n precip'e de la sam'temp'a evangeli'a mond'o, sam'e kiel la perd'o'j de la fam'a pansofisto li'a'j'n mult'nombr'a'j'n amik'o'j'n. Li vol'is kun si'a famili'o plej fru'e translogigi en Frankfurton a. M., sed volont'e li akcept'is invit'o'n de Laŭrente de Geer, fil'o de Ludovik'o, translogigi al li en Amsterodamon kaj tie en trankvil'o dedici si'n al la prefer'at'a pansofio. Logantaro de la urb'o bon'ven'ig'is li'n plej estim'e, kiel mond'fam'a'n person'o'n kaj est'is ankaŭ al li propon'it'a help'o por dis'kon'ig'o de li'a'j verk'o'j.

23. Li akcept'is gin plej unu'e por la el'don'o de la kolekt'it'a'j verk'o'j pedagogi'a'j „Oper'a didactica omnia“ (1657), kiu'j'n li arangis laŭ la temp'o de ili'a de'ven'o (en Leszno, Elbing kaj en Potok) en tri grand'a'j volum'o'j kaj al'don'is al ili kvar'a'n part'o'n de inter'parol'o'j, verk'it'a'n en Amsterodamo. Tiu'j verk'o'j ek'mir'ig'is la tut'a'n instru'it'a'n mond'o'n; sajnis, ke ĉiu'j mister'o'j de la gust'a instru'ad'o est'as mal'kovr'it'a'j kaj nur de tiu unu'sol'a vir'o. La aprob'o de la urb'o, en kiu Komenský log'is kaj al kiu est'is tut'a verk'o dedicita, est'is precip'e grav'a.

24. Kontraŭ'e la el'don'o de la latin'a traduk'o de politik'a'j profetajoj de'ven'ant'a'j de tri vizi'ul'o'j, kun kiu'j Komenský person'e inter'rilat'is, vek'is kontraŭ li atent'ind'a'n opozici'o'n kaj mal'trankvil'ig'is li'a'j'n last'a'j'n jar'o'j'n. Kaj tamen ankaŭ per tiu ci libr'o, nom'it'a „Lux in tenebr'is“ (Lum'o en mal'lum'o'j) vol'is Komenský util'i al si'a naci'o, kaj de'nov'e vast'e pri'trakt'i la demand'o'n de ekzil'it'o'j kaj atent'ig'i pri la mal'just'a'j'o'j far'it'a'j al li'a naci'o. Kio'n profet'is li'a'j profet'o'j Kotter kaj K. Ponatovska pri la unu'a'j temp'o'j de la tri'dek-jar'a milit'o est'is ja post la fin'ig'o de la batal'o'j plej'part'e decid'it'e. Krom tio ne cesis instig'i Komenský-on li'a iam'a kun'lern'ant'o kaj mal'bon'fam'a profet'o el Lednice Nikolao Drabík al nov'a'j kaj nov'a'j politik'a'j deklar'o'j, kvankam li'a'j vizi'o'j est'is nur sencese ripetiganta atak'ad'o je la Habsburga famili'o, je Aŭstrio kaj je pap'ism'o, de kiu'j ruin'ig'o'n en la plej proksim'a temp'o li profet'is. La malfelica rezultat'o de la milit'ist'a inter'ven'o en Poli'o, kiu'n prov'is princ'o Georg'o IIa Rákóczi je fin'o de la sved'o-pol'a milit'o, est'is cert'e unu el kaŭz'o'j de konstant'a insist'ad'o de Drabík. Komenský est'is tiam ankaŭ per'ant'o de la diplomat'a'j sci'ig'o'j de la princ'a kort'o kun la fremd'land'o. Si'a'n person'a'n honor'o'n kaj si'a'n neriproceblecon li defend'is per el'don'o de la profetajoj „Lux e tenebr'is“ (Lum'o el la malumo, 1665), kiu'j'n li send'is per'e de special'a kurier'o al kort'o de Ludovik'o XIV. esperant'e je komenc'ig'ant'a jaluzeco inter Habsburgoj kaj franc'a reg'a dinasti'o.

25. Sed malgraŭ la pen'o por la bon'o de la sub'prem'it'a'j sam'land'an'o'j Komenský gis la last'a'j moment'o'j ne forges'is, kio'n li promes'is al la mond'o, la pansofion.

El promes'it'a'j „Inter'konsil'o'j universal'a'j pri la re'form'o de la hom'a'j afer'o'j“ li el'don'is nur du en'konduk'a'j'n volum'o'j'n: „General'a vek'ig'o“--(Panegersio) kaj „General'a kler'ig'o“--(Panaŭgiio 1662), sed li send'is detal'a'n al'vok'o'n al ĉiu'j eŭrop'a'j scienc'ul'o'j, vol'ant'e instig'i kler'ul'ar'o'n al fervor'a ag'ad'o por la lev'ig'o de la kultur'o, sen kiu sajnis al li la hom'a felico ne'ebl'a. Krom tio li sencese pri'medit'ad'is, kia'manier'e far'i la scienc'o'j'n al'ir'ebl'a'j'n por ĉiu'j klas'o'j. Tio'n pruv'as la plan'o de IIIa part'o de la Pansofio konserv'it'a bon'e en li'a postlasajo, kiu'n li fin'e vol'is dis'volv'i en 100 dialog'o'j. El la plu'a'j verk'o'j ni kon'as precip'e la nom'o'j'n: part'o Iv'a „Pampaedia“, „General'a kultur'o“, kiu est'is en'hav'ont'a ĉiu'j'n cefajn ide'o'j'n de la instru'ad'o, part'o Va: „Panglottia“; „Universal'a kultur'ad'o de la lingv'o'j“, en'hav'ont'a krom la cefaj lingv'a'j regul'o'j ankaŭ ide'o'j'n pri la nov'a perfekt'a lingv'o por kultur'ad'o de la scienc'o, part'o Vi'a: „Panorthosia,“ „Universal'a pli'bon'ig'o“, en kiu li vol'is pri'skrib'i la stat'o'n de la hom'ar'o, kiam ĉio est'os laŭ'dezir'e plen'um'it'a, part'o VIIa: „Pannuthesia,“ „Universal'a admon'o“ est'is instigonta la hom'ar'o'n, ke gi ver'e pri ĉio ci klopod'u. Krom tio Komenský sencese aliformadis „Tra'ir'ej'o'n al la objekt'o'j“ por la jun'ul'ar'o kaj li fin'is la verk'o'n en last'a jar'o de si'a viv'o, kiel mal'jun'ul'o preskaŭ ok'dek'jar'a. Al „Tra'ir'ej'o al la objekt'o'j“ li al'don'is kiel praktik'a'n konsekvenc'o'n „Triertium catholicum“ (Universal'a triarto), en kiu li absolut'e teori'e prov'is solv'i la grand'a'n problem'o'n pri korespond'o de la pens'ad'o, parol'ad'o kaj ag'ad'o. Tiu'n verk'o'n li fin'skrib'is komenc'e de la oktobr'o en 1670, 6 semajn'o'j'n antaŭ si'a mort'o.

26. Ankaŭ por la restajoj de li'a eklezi'o est'as la amsterodama temp'o plen'a je frukt'o'don'a labor'o: Komenský re'e el'don'is tie la cefajn verk'o'j'n kler'ig'a'j'n, sed krom tio ankaŭ ali'a'j'n, ankoraŭ ne'pres'it'a'j'n, kiel „Manualon“ (mal'long'ig'it'a Sankt'a Skrib'o), kantar'o'n, katehismon kaj la konfesi'o'n.

27. Kaj kiam li el'don'is en la jar'o 1668 al la mond'o atest'o'n pri si'a vivoagado „Unum necessarium“ (Unu neces'a), li pov'is kontent'ig'int'a argument'i, ke li felice tra'pas'is ĉiu'j'n labirint'o'j'n, tra kiu'j li'n li'a kortusa viv'o konduk'is. Li ne sol'e malgraŭ mult'a'j tent'o'j konserv'is la nefusitan kred'o'n de la antaŭ'ul'o'j hered'it'a'n, li ne sol'e dedicis grand'a'n part'o'n de si'a spirit'a energi'o al si'a mal'lev'ig'ant'a eklezi'o, sed li don'is al la tut'a mond'o kaj precip'e al si'a naci'o bril'a'n ekzempl'o'n, kia'manier'e kaj ec dum la plej mal'goj'a'j cirkonstanc'o'j, kiam sajne ĉio la hom'o'n konstraŭstaras, oni pov'as kre'i la verk'o'n de sen'mort'a signif'o por la tut'a est'ont'ec'o. Pli ol 150 verk'o'j'n de Komenský oni kalkul'as, el kiu'j ni tie tus'is nur kelk'a'j'n la pli signif'a'j'n, sed ĉiu'j pruv'as la ne'romp'ebl'a'n intelekt'ec'o'n de la mens'o, sen'lac'a'n klopod'o'n klar'ig'i ĉio'n simpl'e kaj klar'e. Mal'mult'e de tiel pens'ant'a'j kap'o'j ni trov'as inter la scienc'ul'o'j de ĉiu'j epok'o'j kaj gent'o'j.

28. Komenský est'as nom'at'a ankaŭ instru'ist'o de la naci'o'j, car per si'a „Didaktik'o“ li montr'is nov'a'j'n voj'o'j'n de la tut'a instru'ad'o kaj krom tio, li mem, person'e part'o'pren'is je la nov'a re'form'o de la lern'ej'o'j de kelk'a'j fremd'a'j naci'o'j, kiel de Pol'o'j, German'o'j, Sved'o'j, Hungar'o'j kaj Holand'an'o'j. Kaj tamen Komenský mem al'don'as, ke ĉio'n ci tio'n li vol'is entrepren'i nur por la bon'o de si'a patr'uj'o Bohemi'o, kiu'n li am'is per la am'o, kiu'n ne mal'grand'ig'is ec la long'jar'a ekzil'o kaj al kiu li vol'is help'i gis la last'a spir'o de si'a viv'o.

29. El la haoso de tiam'a temp'o aper'as al ni gis nun la majest'a statur'o de vir'o de dezir'o (vir desiderii) statur'o de la profet'o de la pli bon'a est'ont'ec'o de la hom'ar'o, kiam ĉiu ek'kon'os si'a'n bon'o'n kaj ek'kompren'os, ke la rajt'o'j ekzist'as ne sol'e por li kaj li'a naci'o, proviz'it'a per nombr'a potenc'o kaj milit'ist'a fort'o sed por la tut'a hom'ar'o, kaj ke por ĉiu naci'o, cu grand'a, cu mal'grand'a sam'e valor'as privilegi'o „Nihil de nobis sin'e nobis“ (Neni'o por ni sen ni). Kaj Komenský dezir'is, ke herold'o de tiu ci deviz'o est'u ĉiu kler'ul'o, sed precip'e la instru'ist'o. Ankaŭ la pac'a lig'o de la naci'o'j sub inspekt'o de la plej grand'a'j scienc'ul'o'j, de ver'a'j amik'o'j de la hom'ar'o, est'is ide'o de Komenský. Sed la kultur'o ne est'u privilegi'o de iu klas'o. Komenský dezir'is dis'vast'ig'i gin el gia eŭrop'a lul'il'o en la plej mal'proksim'a'j'n land'o'j'n de la ter'o, por ke iam ĉiu'j ek'sent'u gian ben'o'n.